Dziecko z fajką

Obecność fajki w dzisiejszej kulturze jest raczej marginalna, co nie znaczy, że zawsze tak było. Fajczarstwu przede wszystkim zaszkodził rozwój cywilizacyjny, wymuszający przyspieszenie tempa życia. Brak czasu na zasiądnięcie z fajką w zębach i oddanie się lekturze (to tylko jeden z wielu przykładów, jak może służyć fajka), to norma. Szybciej i łatwiej sięgnąć po papierosa. Jest on też znacznie szerzej dostępny. Taki los i właściwie nie ma na co narzekać. Rozwój pociąga za sobą ofiary. Jeśli ktoś jeszcze się do tego nie przyzwyczaił, jego problem. Co innego jednak przyzwyczaić się, a zaakceptować. Wydawać by się mogło, że fajczarze właśnie jako jedni z nielicznych zdają sobie sprawę z cywilizacyjnego pędu, ale czynnie opierają mu się na swój własny sposób. Zostawmy jednak ten temat – wzmianka o nim wszak ma jedynie posłużyć jako punkt wyjścia do dalszych rozważań. Cofnijmy się do czasów, gdy milsza nam fajka wypełniała kulturę po brzegi. Czy też raczej – po rim.

Ponad wiek temu, w roku 1904, Pablo Picasso namalował „Chłopca z fajką”. Dokładnie sto lat później obraz ten, pochodzący ze schyłku „okresu błękitnego” (gdzie Picasso prezentował postaci biedne, z marginesu społecznego, namalowane ze sporą nutą melancholii, przy użyciu ciemniejszych, niebieskich barw) osiąga zawrotną sumę 104 milionów dolarów. Dwa lata później przebija go „No. 5” Jacksona Pollocka. Kupiony zostaje za 36 milionów więcej.

„Chłopiec z fajką” to podróż Picassa do czasów, w których postaci dzieci często przedstawiano z fajką w dłoni. Jak wiemy (dzięki niezastąpionemu Panu Turkowi) tytoń dawno temu uważany był za roślinę leczniczą. Palili go nie tylko mężczyźni, ale też kobiety, a i dzieciom go nie skąpiono. Po dziś dzień zresztą w arabskiej tradycji dopuszcza się chłopców do shishy, w której palą tytoń zmieszany z melasą. Nie wiem, czy Picasso miał okazję podglądać palące dzieci, ale jak widać potrafił wykorzystać ów niegdyś często spotykany motyw.

Fajka była wszak także dziecięcym atrybutem. Przyjrzymy się jak te dwa światy – naiwnej niewinności oraz zdradliwego nałogu – łączyły się ze sobą.

Że fajczarstwo zaczęto w końcu postrzegać jako zdradliwy oraz szkodliwy nałóg, świadczy już powstała w 1874 roku książeczka 100 powiastek dla dzieci autorstwa Christopha von Schmida. Nadmienić tu trzeba, iż teksty zawarte w tej pozycji powstały na długo przed jej ukazaniem się, jako że kanonik Krzysztof zmarł dwadzieścia lat wcześniej. Jest to więc zapewne zbiór jego dawniejszych prac, swoiste „The best of…”. Słynny był ze swego zacięcia pedagogicznego, a jego opowiastki nauczały dzieci, jak powinien zachowywać się dobry chrześcijanin. Motyw wszechmocnego Boga oraz konieczności postępowania godnego, moralnego, był najbardziej eksponowany w twórczości Niemca. Niegodziwym ludziom, których czynił bohaterami, wymierzano natychmiastowo surowe kary. Wszystko po to, by każdy potrafił odróżnić dobro od zła, a także by nauczył się czynić słusznie. Można by rzec – prawdziwie niemiecki porządek…

Wśród tych spolszczonych przez Jana Chęcińskiego opowiastek znajduje się jedna interesująca nas wyjątkowo. Nosi tytuł Piankowa fajka. Traktuje o młodym człowieku, który wspinał się po drabinie społecznej bardzo udanie. Był bowiem ambitnym paniczem, ciężko pracującym i uzdolnionym. Jego umiejętności były bardzo cenione, a jego postać dostrzegana na salonach. Bywał u Gubernatora, który planował przeznaczyć mu za żonę swoją własną córkę – Emilję. Franciszek – bo tak miał na imię – zaznał w swoim życiu biedy i musiał z trudem udowadniać swoją przydatność. Uczył się z zapałem, dorabiał korepetycjami z łaciny, by w końcu uzyskać tytuł doktora prawa. Został również mianowany na urząd sekretarza.

Szybko jednak młody Franciszek zapomniał, skąd pochodzi, a także – co to wdzięczność, czy żal. Nie obeszła go nawet schorowana matka, której przesłał ledwie pięć złotych, bardziej ze zdenerwowania i irytacji, niż z żalu. Tymczasem na jarmarku wypatrzywszy sobie piękną, piankową fajkę (ciekawość prowadzi mnie tu do pytania – czy aby była ona z całego bloczku?), wydał na nią cztery razy tyle, co ofiarował rodzicielce, męczącej się w biednym domu, oczekującej zapewne przybycia syna.

Emilja, córka Gubernatora, dojrzawszy to, poczuła się dotknięta rozrzutnością przyszłego małżonka oraz jego brakiem współczucia. Wykazała się większą empatią, niż wybranek, gdyż pożałowała niedoszłej teściowej (kto by tam zrozumiał kobiety…) i poskarżyła się ojcu. Ten, niewiele myśląc, pozbawił Franciszka możliwości dalszych awansów, pozostawiając go na posadzie sekretarzyny (nie mógł mu jej zabrać – wszak młodzian na takową sobie zasłużył ciężką pracą). Wszyscy od niego się odwrócili, w tym Emilja. Niegodziwe dziecko dostało nauczkę.

Fajka w kontekście bajek pojawia się także u polskiego twórcy – Ludwika Wiszniewskiego. Ten pedagog, urodzony w 1888 roku, poświęcił się pisaniu utworów dla dzieci. Z pewnością spod jego pióra wyszło sporo ponad tysiąc krótkich, wierszowanych bajek. Przynajmniej w jednej z nich – o wdzięcznym tytule Zajączek, opublikowanej w zbiorku Dwa gawronki i inne wiersze, znajdujemy fajczarski motyw.

Tutaj fajka kosztowała ledwie dwieście groszy, nie zaś dwadzieścia złotych, ale i tak okazała się zbytkiem. Zajączek, zazdrosny o to, iż leśniczy (pozdrawiamy gajowego Jalensa!) przechadza się po lesie z fajką w zębach, sam postanowił sprawić sobie takową. Biedny zwierzak jednak nie wiedział zupełnie, co z nią począć… Po odgryzieniu cybucha, wyrzuceniu zmarnowanej fajki gdzieś w krzaki, zajączek odgraża się:

Winien temu
pan leśniczy –
stu mu fajek
zając życzy!…

Morał z tych bajek taki, że fajka w ustach nieodpowiednich osób, staje się po prostu kolejną niepotrzebną rzeczą. Ludzie powinni zastanowić się, zanim sięgną po nią, bo nie zawsze jest ku temu czas, a czasem wręcz nie warto.

To moralizatorstwo, niegdyś dotyczące fajek, dziś dotyczy papierosów. Tak jak dziś papieros, tak jeszcze nie tak dawno temu fajka żyła w ludzkiej świadomości. Kultura nawiązywała do niej w przeróżny sposób, nie pomijając żadnego aspektu. Warto czasem wrócić myślami do tamtych chwil i przypomnieć sobie, jak to samemu było się dzieckiem.

Niezależnie od tego, czy urodziliście się za Picassa, czy już później.

Fajka wszak może służyć także i marzeniom.

Bajkę Krzysztofa Schmida można przeczytać tu, zaś Ludwika Wiszniewskiego tu. Stamtąd też pochodzą zdjęcia. A także z tej strony:
http://dobra-mikstura.blogspot.com/2010/05/kto-da-wiecej.html

Tags: felieton, kultura